Fake news – czym jest? Jak go rozpoznać? Megaporadnik

Może nam się wydawać, że fejkowe treści są zjawiskiem charakterystycznym dla współczesności. Nic bardziej mylnego. Z rzeczywistością rozmijali się choćby redaktorzy pierwszej gazety cesarstwa rzymskiego, "Acta Diurna", założonej za czasów Juliusza Cezara. Przykładowo, starożytni Rzymianie mieli się dowiedzieć, jakoby w ich mieście odbywały się pokazy... feniksa, mitycznego ptaka.

Jednym z historycznych fejków jest ten o żonie Ludwika XVI. Wiele osób na lekcjach historii uczyło się, że Maria Antonina podczas Rewolucji Francuskiej powiedziała o głodujących paryżan: "Nie mają chleba? Niech jedzą ciastka". No cóż... nie ma żadnych dowodów na, iż takie słowa padły z ust francuskiej królowej. Ich autorką jest prawdopodobnie Maria Teresa i nie chodziło o ciastka, ale o brioszki.

Wiemy już, że nieprawdziwe informacje powstawały od kiedy tylko ludzie zaczęli się ze sobą komunikować. Niemniej jednak dopiero kilka lat temu (2016/17 rok) pojęcie "fake news" zyskało szaloną popularność. Wtedy to właśnie fejkowe informacje miały się pośrednio przyczynić do zwycięstwa Donalda Trumpa w wyborach prezydenckich i do triumfu zwolenników Brexitu.

Wpisując w Google frazę "fake news", otrzymujemy ponad miliard wyników wyszukiwania. Ta liczba daje bardzo ogólne wyobrażenie o problemie, z którym mamy do czynienia. W rzeczywistości, kiedy każdy użytkownik internetu jest dziś potencjalnym twórcą treści, zjawisko fake newsów jest niemożliwe do zmierzenia.

W literaturze akademickiej dominuje stanowisko, że zjawisko fake newsów jest złożone i brakuje jednej, uspójnionej definicji tego problemu. W Słowniku Języka Polskiego fake news to "nieprawdziwe, fałszywe wiadomości, najczęściej rozpowszechniane przez tabloidy w celu wywołania sensacji, bądź zniesławienia kogoś (najczęściej polityka)".

Katarzyna Bąkowicz z Uniwersytetu Warszawskiego podaje, że termin "fake news" to neologizm oznaczający "fałszywe wiadomości". Jest to publikacja medialna, nie będąca ani prawdą, ani kłamstwem, lecz opierająca się na dezinformacji i często zawierająca elementy prawdziwe. Fake news nie jest tym samym, co pomyłka dziennikarska lub tekst stworzony na podstawie niesprawdzonych źródeł.

Celem fake newsa jest wprowadzenie odbiorcy w błąd. Dzięki temu nadawca komunikatu otrzymuje:

• zysk finansowy lub polityczny
• nasilenie propagandy
• pogłębianie podziałów społecznych i chaosu informacyjnego

– tłumaczy Katarzyna Bąkowicz z Uniwersytetu Warszawskiego. Marek Palczewski z Uniwersytetu SWPS podaje (za Levinsonem), że w 2016 roku ludzie częściej czytali fake newsy niż prawdziwe informacje.

Fake news może przybrać różnorodną formę. W jednym medium pojawi się udając prawdziwą informację, w innym będzie wyglądał niczym artykuł naukowy, w jeszcze innym będzie postem na Facebooku lub Instagramie, tweetem nieistniejącej osoby lub memem. Zgodnie z raportem agencji Public Dialog z 2017 roku wyróżniamy następujące rodzaje fake newsów:

• Całkowita nieprawda – są to fakty lub informacje nieprawdziwe, sprzeczne, celowo sfabrykowane
• Prawda jest sporna – odbiorcę wprowadza się w błąd, nadając faktom odpowiedniego kontekstu lub przedstawiając je w sposób wybiórczy
• Manipulacja cytatem – umiejętne zamieszczanie wypowiedzi danej osoby w kontekście, wycinanie zdań zmieniające sens wypowiedzi i dzięki temu wspierające konkretną tezę

Opierając się na publikacji przygotowanej przez Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego ("Po czym poznać, że mamy do czynienia z fałszywymi informacjami, tzw. fake news") oraz artykułowi "Stop dezinformacji. Przewodnik dla dziennikarzy i redakcji" Fundacji Panoptykon, przygotowałem dla Was poradnik, jak rozpoznać fake newsa. Jeśli więc ciekawi Was, jak wykrywać fejki w internecie, scrollujcie dalej!

• Weryfikuj źródła podawanych informacji – Czy autor publikacji powołuje się na wiarygodne źródła (np. agencje prasowe, strony rządowe i samorządowe, czasopisma i publikacje naukowe)? Czy eksperci, których cytuje autor artykułu, są rzeczywiście specjalistami w swojej dziedzinie? Brak informacji na ten temat lub wątpliwa jakość źródła informacji obniża wiarygodność publikacji.

• Weryfikuj treść – Czy przedstawione w publikacji fakty i liczby są prawdziwe? Czy tekst jest stronniczy czy obiektywny? Pamiętaj, że miejsce na opinie znajduje się w artykule publicystycznym, a nie informacyjnym. Nie ograniczaj się do czytania leadów, zapoznaj się z pełną treścią publikacji. Tytuły artykułów bywają "podrasowywane", clickbaitowe, tylko po to, żebyś w nie kliknął.

• Weryfikuj autora – Czy pod publikacją znajduje się podpis kogokolwiek? Czy jest to pseudonim czy prawdziwe imię i nazwisko? Czy twórca publikacji posiada historię swoich dokonań? Czy można sprawdzić w internecie, co innego stworzył autor materiału? Jeśli jest problem z weryfikacją tożsamości autora, poziom wiarygodności całej publikacji maleje.

• Weryfikuj źródło – Czy znasz stronę, z której czerpiesz informacje? Kto za nią stoi? Kto ją finansuje? Czy adres URL nie jest podejrzany (czerwona lampka powinna Ci się zapalić, gdy widzisz adres typu wwwwp.pl)? Sprawdź sekcję "O nas". Kto jest członkiem redakcji? Dowiedz się więcej na temat domeny, na której jesteś, wpisując jej adres w witrynie Whois.

• Weryfikuj załączone zdjęcia i filmy – Obrazem łatwo jest zmanipulować. Odpowiednio dobrane multimedia mogą zmienić wydźwięk materiału. Sprawdź, czy dana fotografia została już wcześniej wykorzystana i czy na pewno dotyczy zdarzenia opisanego w tym konkretnym materiale. Użyj do tego opcji odwróconego wyszukiwania Google, Yandex lub za wspomóż się narzędziami TinEye.com albo RevEye

• Weryfikuj datę – Czasami treść publikacji dotyczy wydarzenia, które miało miejsce kilka tygodni, miesięcy, a nawet lat temu, ale autor opisał je jako aktualne. Porównaj w innych źródłach, kiedy sytuacja opisywana w publikacji miała rzeczywiście miejsce.

W 2019 roku Stowarzyszenie Demagog przygotowało raport na temat świadomości o fałszywych informacjach wśród młodzieży (badanie przeprowadzono na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie 1040 uczniów w wieku 15-19 lat). Z raportu wynika, że przeważająca większość badanych uczniów spotkała się z pojęciem fake news – było to aż 94,4% uczestników badania.

Co 5 młoda osoba nie zastanawia się nad rzetelnością docierających do niej informacji, a 19,5% badanych ogranicza się do jednego źródła podczas weryfikowania informacji. Wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych, co 4 osoba biorąca udział w badaniu spotyka się z fake newsami przynajmniej raz w tygodniu (28,3%), a co 5 uczeń obcuje z tego typu treściami prawie codziennie (21,9%).

Młodzi ludzie najczęściej spotykają się z rozpowszechnianiem fałszywych informacji w mediach społecznościowych (37,2%), na portalach i serwisach rozrywkowych (25,9%) oraz w telewizji (19,1%). Wyniki nie powinny dziwić, ponieważ aż 79,9% młodych ludzi wskazało, że głównym źródłem ich codziennych informacji są media społecznościowe (Facebook, Twitter, Instagram, Snapchat, inne).

W trakcie researchu do tego artykułu trafiłem na serwis fakenews.pl. Redaktorzy tego serwisu tworzą wielką bazę fake newsów, gdzie w łatwy sposób można sprawdzić, czy tekst, który przeczytałeś w internecie, zawiera prawdziwe, czy fałszywe informacje. Jeśli chcecie się podszkolić w rozpoznawaniu fake newsów, to jest dobre miejsce (i nie, nikt mi nie zapłacił, żebym o nich napisał).

Nie napisałbym tego poradnika, gdybym nie zdobył informacji o fake newsach z kilku wiarygodnych źródeł. Oto one:

• Marek Palczewski, "Fake news w polityce. Studia przypadków"
• Fundacja Panoptykon, "Stop dezinformacji. Przewodnik dla dziennikarzy i redakcji"
• Katarzyna Bąkowicz, "Fake news jako produkt medialny w dobie postprawdy. Studium przypadku Niebieskiego Wieloryba"

• Katarzyna Bąkowicz, "Wprowadzenie do definicji i klasyfikacji zjawiska fake newsa"
• Naja Bentzen, "Po czym poznać, że mamy do czynienia z fałszywymi informacjami, tzw. fake news"
• Stowarzyszenie Demagog, "Problem fake news w Polsce. Październik 2019"
• Public Dialog, raport "Fake news z perspektywy polskich dziennikarzy"

Wiecie, że powstała technologia, która umożliwia "ożywianie" twarzy zmarłych osób? Sprawdźcie, jak działa Deep Nostalgia!