Kontrowersje wokół referendum. Psycholog alarmuje o manipulacji

Pomysł PiS na połączenie wyborów parlamentarnych 15 października z referendum wzbudza duże emocje opinii publicznej i komentatorów. Do Sejmu trafił już wniosek o głosowanie w tej sprawie, który zawiera ostateczną wersję pytań, które planuje zadać partia rządząca:

1. "Czy popierasz wyprzedaż majątku państwowego podmiotom zagranicznym, prowadzącą do utraty kontroli Polek i Polaków nad strategicznymi sektorami gospodarki?"
2. "Czy popierasz podniesienie wieku emerytalnego, w tym przywrócenie podwyższonego do 67 lat wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn?"
3. "Czy popierasz przyjęcie tysięcy nielegalnych imigrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki, zgodnie z przymusowym mechanizmem relokacji narzucanym przez biurokrację europejską?"
4. "Czy popierasz likwidację bariery na granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi?"

Wielu komentatorów podkreśla, że pytania referendalne są "zasłoną dymną", która ma odwrócić uwagę Polek i Polaków od kwestii, z którymi faktycznie mierzy się obecnie społeczeństwo. Nie poruszają chociażby kwestii drożyzny wywołanej przez kryzys inflacyjny, który wg Międzynarodowego Funduszu Walutowego jest w Europie w 50 proc. wynikiem rekordowych zysków przedsiębiorstw.

W referendum będziemy pytani o opinie na temat prywatyzacji, wieku emerytalnego i uchodźców. Jak podał portal wp.pl przedsiębiorstw państwowych jest w Polsce 18, z czego osiem w stanie upadłości. Nie ma planów ich wyprzedawania. Niższy wiek emerytalny oznacza niższe emerytury, zwłaszcza w przypadku kobiet. Pisaliśmy już o tym, że polscy emeryci należą do najbiedniejszych w Europie.

Dwa ostatnie pytania mają charakter ksenofobiczny (ksenofobia to niechęć do "obcych") i pomijają fakt, że z unijnego mechanizmu relokacji będą zwalniane kraje członkowskie "poddawane presji migracyjnej". Ze względu na agresję Rosji na Ukrainę Polska jest państwem spełniającym to kryterium.

Pytania referendalne są sformułowane w sposób mający wywołać w nas lęk i egoizm. W obszernym wpisie na X (do niedawna Twitterze) psycholog społeczny Michał Bilewicz ostrzega, że obecna władza próbuje wykorzystać prymowanie, czyli zjawisko polegające na zwiększaniu dostępności konkretnych zagadnień i skojarzeń w naszych umysłach.

Za prymowanie jest odpowiedzialne kilka efektów psychologicznych. Efekt kotwiczenia polega m.in. na tym, że przeszacowujemy lub niedoszacowujemy nasze odpowiedzi na temat wartości liczbowych, w zależności od tego czy w pytaniu pojawia się liczba wysoka czy niska. Nasze odpowiedzi "dążą" w kierunku "narzuconym" przez pytanie.

Z kolei wspominając np. o pieniądzach można w prymowanych osobach wzbudzać nastawienie bardziej egoistyczne. Może mieć to wpływ na ustosunkowywanie się do następujących po prymowaniu pytań o preferencje i wybieranie odpowiedzi bardziej indywidualistycznych, mniej wspólnotowych.

Bilewicz pociesza, że prymowanie, które jest często używane w naukowych badaniach psychologicznych, daje co prawda udowodnione efekty, ale są to efekty słabe. Oznacza to, że odpowiedzi osób prymowanych zmieniają się, ale nie masowo i drastycznie.

Warto zdawać sobie sprawę z istnienia tego zjawiska i sposobów, w jakie może być wykorzystywane do wpływania na nasze wybory. Nie tylko polityczne. Świadomość, że jesteśmy poddawani manipulacji, ułatwia nieuleganie jej. 

W związku z kontrowersyjnością łączenia referendum z wyborami do Sejmu, pojawiły się w mediach tradycyjnych i społecznościowych instrukcje, jak skutecznie nie wziąć w nim udziału. Trzeba w tym celu odmówić przyjęcia karty z pytaniami referendalnymi i upewnić się, że nasza odmowa została odnotowana przez komisję wyborczą obok naszych danych.

Do ważności referendum wystarczy jednak, że do urn trafi 30 proc. kart od osób uprawnionych do wzięcia w nim udziału. Skuteczny bojkot wymagałby więc naprawdę zmasowanego wysiłku ze strony osób biorących udział w wyborach.

O tym, czy referendum się odbędzie zadecyduje w głosowaniu Sejm, najprawdopodobniej 17 sierpnia. Do zorganizowania referendum potrzebne są głosy bezwzględnej większości (50 proc. + 1) posłanek i posłów oraz udział co najmniej 50 proc. parlamentarzystek i parlamentarzystów w głosowaniu.